Уладзімір Янкоўскі: «Купалу» я зрабіў так, як разумею і ўмею

— Што такое, на ваш погляд, нацыянальны фільм?

— Наша сапраўдная праблема ў вызначэнні, хто мы, адкуль і што такое Беларусь. Тут мала хто размаўляе на беларускай мове, ведае сваю гісторыю і чытае айчынную літаратуру. СССР, дзе ўсе былі савецкімі людзьмі са сталіцай Масква, ужо няма, а многія жыхары нашай ужо незалежнай краіны дагэтуль адносяць сябе да таго боку. Дык вось нацыянальны фільм прызначаны дапамагчы зразумець, хто мы такія.

— Вы кажаце, шмат хто адносіць сябе да небеларускага боку. У чым гэта праяўляецца?

— Па-першае, у тым, што працэнтаў дзевяноста насельніцтва не гаворыць на беларускай мове. Так было і ў савецкія часы: беларускую ўжывалі толькі настаўнікі і пісьменнікі — у выніку ў нас з дзяцінства выпрацавалася адчужэнне ад сваёй мовы, мы адчувалі сябе гаспадарамі рускамоўнай краіны, а на беларускамоўных глядзелі як на ізгояў. Такая сітуацыя — абсурд, недарэчнасць і непавага да саміх сябе. Я лічу, нас мэтанакіравана сціралі і пачалося гэта яшчэ ў Расійскай імперыі, пасля Лютаўскай рэвалюцыі мы атрымалі непрацяглую волю, але хутка ўсё пачалося наноў. Я не хачу такім чынам зрабіць нацыяналісцкі выпад супраць Расіі, я толькі канстатую, што ў Беларусі мала беларускага, а гэта амаль этнічная катастрофа. Калі няма каранёў, пра якую радзіму можа ісці гаворка — паняцце радзімы за часы СССР, дзе паўстаў кашмарны лозунг «Мой адрас не дом і не вуліца, мой адрас — Савецкі Саюз», размылася, гэта наша трагедыя. Як трапна некалі заўважыў Мікіта Міхалкоў, такая краіна магла з'явіцца хоць у Афрыцы, бо гэта была імперыя сацыялістычных рэспублік, а не нацыянальнасцяў. У сучаснай Беларусі мы, на жаль, працягваем жыць па інерцыі, культурнага адраджэння не адбываецца, і слова Беларусь рызыкуе стаць фармальным.

— У піцерскім інстытуце, калі я там вучылася, выкладчык на адной з лекцый сказаў, што беларуская мова была штучна ўтворана ў пачатку ХХ стагоддзя.

— Я ведаю гэтыя легенды. Ёсць яшчэ легенда пра тое, што Янка Купала і Якуб Колас былі спецыяльна засланымі агентамі НКУС. Калі ў пачатку ХХ стагоддзя пасля ста гадоў забароны стала магчыма пісаць і выдавацца на беларускай мове, паэты і пісьменнікі, што да гэтага недзе хаваліся, павырасталі як грыбы пасля дажджу. І як іх было шмат, і які гэта быў натхнёны час — людзі жылі будучыняй і марай аб аднаўленні краіны. Трэба ведаць, які страшны лёс чакаў прынамсі аднаго з іх, таму фільм «Купала» вельмі важны.

— Ці можна ўспрымаць Купалу як сімвал «пакутніцкай» беларускай культуры?

— Так, напэўна, ён павінен быць сімвалам і дапамагаць беларусам зазірнуць унутр сябе. На мой погляд, Купала — наймацнейшы беларускі паэт. Багдановіч быў вельмі добры, але, на жаль, мала пажыў, хоць і Купала, як ён сам неаднаразова казаў, усё найлепшае напісаў да 1917 года.

— Савецкае кіно добра працавала ў якасці прапаганды?

— Вельмі добра. Многія, хто жыў тады, дагэтуль расказваюць, як добра было жыць у Саюзе. Я разумею, што кожны настальгуе аб дзяцінстве і юнацтве, але ніхто не хоча цвяроза паглядзець на тое, што было — паліцы магазінаў пустыя, замест туалетнай паперы газета, у дзяцей няма падгузкаў, пракладкі ў жанчын з'явіліся толькі ў 1991 годзе. Усе гэтыя прымітыўныя рэчы сведчаць пра тое, што пра людзей ніхто не думаў. Пры гэтым мой бацька, напрыклад, да смерці верыў, што жыў у вялікай краіне.

— Часта кажуць, што ў той час кіно было надзвычай добрае, духоўнае і зараз такога не здымаюць.

— Яно было бяздарнае і фальшывае. Жванецкі правільна яго ахарактарызаваў — «з жыцця галубоў». Гэта былі фільмы не пра людзей, а пра галубоў. Міф пра добрае савецкае кіно развейваецца вельмі лёгка: кожны год у Савецкім Саюзе здымалася каля 360 карцін, дык колькі за семдзясят гадоў павінна было з'явіцца выдатных? Шалёная колькасць, але паспрабуеце палічыць — з Таркоўскім, Параджанавым, Даўжэнкам, Эйзенштэйнам, Данеліяй, Гайдаем, Разанавым і найлепшымі работамі Міхалкова не набераце і сямідзесяці. Штук дваццаць адных і тых жа фільмаў — «Іронія лёсу», «Каўказская нявольніца», «Брыльянтавая рука» і іншыя — нонстопам ідзе па тэлебачанні, і ў людзей фарміруецца стэрэатып пра добрае савецкае кіно. А паглядзіце на ЗША: сорак цудоўных кінакарцін і серыялаў з'яўляецца штогод, бо працуе незалежная індустрыя, і ў ёй, што важна, няма табу. Чаму ў расійскіх серыялаў нізкая якасць: у іх ні пра што нельга гаварыць.

— А ў нашым беларускім кіно?

— Магу казаць толькі за сябе: у рабоце над «Купалам» палкі ў колы мне не ўстаўлялі. Не ведаю, як будзе далей, але пакуль мне ніхто не перашкаджаў.

— Калі агучылі імя рэжысёра фільма «Купала», у дачыненні да вас выказваўся скепсіс з-за таго, што вы вядомы іншымі жанрамі — пераважна музычнымі кліпамі і рэкламнымі ролікамі.

— Гэта з-за недасведчанасці тых, хто выказваўся. Кліпы і рэкламу я не здымаю з 2007-га і за гэтыя дванаццаць гадоў зрабіў дваццаць адзін кіна- і тэлепраект, у тым ліку з высокім глядацкім рэйтынгам. Я быў адным з найлепшых кліпмейкераў на тэрыторыі СНД, адпаведна пра мяне шмат гаварылі, а калі перайшоў у іншы фармат, маё імя растварылася, бо серыялаў выпускаецца вялізная колькасць, і яркіх сярод іх няшмат, да таго ж здымаў я для Расіі, таму ў беларускіх масмедыя з'яўляўся рэдка.

— Але момант, калі вы перайшлі з малых формаў на вялікія, усё ж быў. З пункту гледжання майстэрства, ці не трансфармуе праца з пэўным жанрам, як у вашым выпадку, з кліпамі і рэкламай, рэжысёрскае мысленне?

— У мяне не было складанага пераходу: мае музыкальныя кліпы былі маленькімі фільмамі, чаму я і быў непадобны да іншых кліпмейкераў. Я заўсёды хацеў займацца кіно, але не было такой магчымасці, у 1990-я яно амаль не здымалася, затое кліпмейкерства было топавай прафесіяй, у ёй я сябе і праяўляў. У рэжысёрскай працы мне цікавае ўсё, палярнасць для мяне з'яўляецца паказчыкам найвышэйшага пілатажу. Паглядзіце на Стэнлі Кубрыка: «Ззянне» — хорар, «Бары Ліндан» — сатыра, «Доктар Стрэйнджлав» — камедыя, «Касмічная Адысея» — фантастыка, пры гэтым кожны фільм станавіўся пераваротам у кіно.

— Вы шмат гадоў працуеце з відэакантэнтам. Мне падаецца, праз кіно можна прасачыць, як мяняецца сацыякультурны фон. Вы заўважылі нейкія перамены?

— Час кліпаў сышоў: яны бурна развіваліся ў 1980—1990-я, калі ў іх укладалі душу і талент, я тады быў проста «зоркай». Зараз кліпмейкерства заняло дапаможную нішу, рэклама таксама стала выконваць выключна свае прамыя функцыі. У мастацтве ўвогуле ўсё моцна змянілася: яно засяродзілася на спажыўцу і стала таварам. Кіно вяртаецца да таго, з чаго пачыналася, — да атракцыёна. Калі ў канцы ХІХ стагоддзя людзі пужаліся і збягалі з першых паказаў братоў Люм'ер, то цяпер іх уражваюць сістэмай 3D, аб'ёмным гукам і так далей. Я таксама з жонкай і сынам хаджу на блокбастары. У кінатэатр людзі прыходзяць адпачыць, гэта заўсёды пэўны рытуал. У гэты ж час з драмай лепш заставацца сам-насам дома, бо яна патрабуе ўвагі, гэта не адпачынак, а духоўная праца.

— А кажучы пра змест, што можна было дазволіць сабе дваццаць гадоў таму і ўжо не дазволіш сабе сёння, і наадварот — да чаго сённяшняя публіка ставіцца прасцей?

— Калі казаць увогуле, праблемай стала паліткарэктнасць. Заходняе грамадства цяпер настолькі паліткарэктнае, што гэта ўсё ператвараецца ў таталітарызм, людзі баяцца і слова сказаць. Рэжысёр Тод Філіпс, які зняў «Джокера», трапна назваў сучаснае грамадства «прасветленым». Людзі ўжо не разумеюць, што добра, што дрэнна: нехта некага абвяшчае ворагам, фас і ўсе, на чалавека накідваюцца. Гэта камедыя абсурду. Філіпс кажа, што здымаць вострыя камедыі стала немагчыма, бо ні з кога нельга пасмяяцца, і фільмам «Джокер» дае аплявуху гэтаму «прасветленаму» грамадству. І бачыце, на яго паказы пайшлі ўсе, таму што адчуваюць фальш навокал, а «Джокер» кажа праўду. Але нас гэтыя праблемы не датычацца, мы жывём на іншай планеце.

— Не так даўно беларускія кінематаграфісты ў адмысловым калектыўным артыкуле задаліся пытаннем, у чым праблема беларускага кіно. Вы на гэты конт разважалі?

— Гэта ўсё дэмагогія. Калі сферу кіно не памяняць дыяметральна, нічога развівацца не будзе. Патрэбен гаспадар — я маю на ўвазе дырэктара кінастудыі, — здольны ажыццявіць рэформы. Зараз у «Беларусьфільма» добры дырэктар, але баюся, без дапамогі правесці рэформы яму будзе складана. Сістэма павінна быць прадзюсарскай, а прадзюсар — быць зацікаўлены ў тым, каб прадаць фільм. У кінабізнесе постсавецкай прасторы ўсё перавернута з ног на галаву: аўтары бяруць у дзяржавы грошы, большую частку забіраюць сабе, а астатак трацяць на кіно, то-бок зарабляюць на тым, што проста забіраюць частку з бюджэту, у выніку якасць фільма нікога не цікавіць. Я не вельмі веру ў дзяржаўную індустрыю кіно, кінастудыя магла б быць фабрыкай паслуг і рабіць хіба што адзін-два фільмы з добрымі сцэнарыямі і рэжысёрамі. Цяпер Міністэрства культуры абвяшчае конкурс і дае здымаць каму заўгодна, а колькі можна наступаць на адны і тыя ж граблі: ужо столькі гадоў на дзяржаўныя грошы здымаецца кіно і ніводнага добрага фільма не з'явілася.

— Уладзімір, нават вы атаясамліваеце беларускае кіно з «Беларусьфільмам». Але кінастудыяй яно не абмяжоўваецца.

— Абмяжоўваецца. На пустым месцы нічога з'явіцца не можа. Я ўсё жыццё вывучаю прафесію, я вельмі паважаю кіно, я не мог дазволіць сабе здымаць, пакуль не навучыўся, як гэта рабіць. Я не кажу, што мой шлях — правільны, але я бачыў нашы незалежныя фільмы і магу сказаць, што яны непрафесійныя. Аўтары проста іграюць у кіно, гэта ўсё — ігра. Не так даўно глядзеў інтэрв'ю майго сябра Андрэя Курэйчыка, дзе ён сказаў: «Дайце па сто тысяч трыццаці студыям і дваццаць з трыццаці фільмаў атрымаюцца дрэнныя, а дзесяць добрыя». Магу пайсці ў заклад на мільён, што добрага не будзе ніводнага. Таленавітых рэжысёраў у Беларусі пакуль ніхто не стварыў, у нас няма школы, а некаторыя думаюць, што паглядзяць у кінатэатры пару карцін і здымуць сваю.

— Вам адразу можна парыраваць французскай новай хваляй, якую зрабілі ўчарашнія кінакрытыкі.

— Амерыканцы, французы, італьянцы з маленства чуюць добрую музыку і глядзяць цудоўныя фільмы — з малаком маці ўбіраюць якасную культуру. А наша краіна ў гэтым дачыненні ізаляваная і нявучаная. Калі Савецкі Саюз распаўся, у нас больш за дзесяць гадоў нічога не здымалася. За гэты час змяніліся пакаленні і маладыя пасля гадоў цішыні і мярцвячыны аказаліся ля разбітага карыта, у іх не было педагагічнай падпіткі, атрымаўся вакуум. А калі ты хочаш нешта зрабіць пасля вакуума, трэба прагна вучыцца. Труфо з Гадарам сталі здымаць, калі ўсё кіно ведалі напамяць, каб адмовіць папярэднікаў і зрабіць рэвалюцыю, яны добра вывучылі мінулае. У нас людзі хочуць здымаць кіно для таго, каб пра яго сказалі: «О, гэта рэжысёр». Тут усе ва ўсё іграюць. У 1990—2000 гады я здымаў шмат кліпаў для расійскіх рок-музыкантаў: я бачыў іх спосаб жыцця і разумею, чаму добрай рок-музыкі не было. Зноў жа, з-за адсутнасці каранёў, але галоўнае — калі яны сталі займацца музыкай, яны хацелі проста іграць у яе. Марк Нопфлер спаў з гітарай і іграў па дванаццаць гадзін у дзень — гэты фанатызм ёсць магчымасць стаць вялікім музыкантам, напрыклад, як Джымі Хендрыкс. А гэтыя займаліся тым, што рабілі сабе завіўку і акружалі сябе некалькімі дзяўчынамі, нібыта фанаткамі — яны ігралі ў гэты свет. У любой галіне мастацтва цяпер адбываецца тое ж самае: ніхто ўсур'ёз не займаецца прафесіяй, вось чаму я не веру, што з тых трыццаці фільмаў дзесяць будуць добрыя.

— І ў вас, на ваш погляд, атрымалася?

— Не ведаю, я пакуль не адчуў фільм поўнасцю, мы яго не дарабілі. Нешта, напэўна, атрымалася, а нешта не — паглядзім. Ва ўсялякім выпадку ён такі, якім я хацеў яго бачыць, і мне ў гэтым ніхто не перашкаджаў. Калі ён не спадабаецца гледачу, вінаваты буду толькі я.

— Сёлета вы з'яўляецеся членам журы «Лістапада». Вы звычайна далучаецеся да кінафестывалю ў якасці гледача?

— Я кожны дзень абавязкова гляджу дзве-тры карціны альбо добры серыял і некаторыя фільмы з праграмы «Лістапада» магу ўбачыць нават раней.

— Як вы паспяваеце?

— Я проста не чытаю газеты і не сяджу ў інтэрнэце. Што такое чатыры гадзіны ў дзень? Некаторыя на тэлевізар трацяць столькі ж, толькі яны глядзяць смецце, а я ў гэты час — добрае кіно.