Ігар Капылоў: «З мовай трэба працаваць далікатна»

— Ігар Лявонавіч, як думаеце, з чым звязана рашэнне аднавіць Інстытут мовазнаўства? Магчыма, гэта тлумачыцца павышэннем цікавасці да мовы і імкненнем павысіць яе статус у грамадстве?

— Практычна ва ўсіх краінах СНД і большасці краін далёкага замежжа ёсць акадэмічныя мовазнаўчыя інстытуты. Да нас часта прыязджаюць вучоныя з-за мяжы і, натуральна, цікавяцца, чым жыве, у якім стане функцыянуе, як развіваецца адзін з вядучых нацыянальных інстытутаў краіны. Таму аднаўленне інстытута спрыяе пазітыўнаму іміджу краіны. Да таго ж мова — адзін з атрыбутаў нацыянальнай адметнасці, фактар самасвядомасці, найважнейшы элемент культуры, гарант незалежнасці.

У адным са сваіх выступленняў Прэзідэнт адзначыў: «Захаваем нацыянальную мову — значыць, захаваем нацыю, а захаваем нацыю, значыць, захаваем дзяржаву». Таму развіццё навуковых даследаванняў у гэтай галіне павінна быць адным з дзяржаўных прыярытэтаў.

— Ці плануеце штосьці мяняць у дзейнасці інстытута?

— Хацелася б захаваць лепшыя традыцыі і ўкараніць інавацыі. У наступным годзе плануем завяршыць выданне і апублікаваць апошні, 38-ы, том «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы». Гэтыя слоўнікі рыхтаваліся не адно дзесяцігоддзе і ў іх максімальна поўна адлюстроўваецца беларуская мова з XІV па XVІІІ стагоддзе — тая мова, што была дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім. Многія старабеларускія словы не дайшлі да нашага часу, але захаваліся ў прозвішчах і народных гаворках. Другі, не менш важны праект — гэта завяршэнне выдання «Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы» ў 15-ці тамах (у якім разглядаецца паходжанне слоў). Да інавацый можна аднесці новы фундаментальны «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы», у якім будзе сабрана каля 170 тысяч слоў, «Зводны слоўнік беларускіх народных гаворак» (электронны), які адлюструе лексічнае багацце фактычна ўсіх рэгіёнаў Беларусі. У найбліжэйшы час будзе створаны «Нацыянальны корпус беларускай мовы» аб'ёмам каля 80 000 000 словаўжыванняў. Нацыянальны корпус тэкстаў створаны ва ўсіх вядучых краінах свету, у тым ліку ва ўсіх славянскіх краінах, за выключэннем Беларусі. Гэтая праца дапаможа аптымізаваць вучэбны працэс школ і ВНУ, працу выдаўцоў і рэдактараў. Акрамя таго, корпус знойдзе прымяненне пры вывучэнні матэматычных мадэляў мовы і далейшым стварэнні праграм аўтаматычнай апрацоўкі тэкстаў, праграм сінтэзу маўлення, пры стварэнні праграм аўтаматычнага перакладу.

— Вы неяк згадвалі пра намер пераводзіць справаводства іншых інстытутаў Нацыянальнай акадэміі навук на беларускую мову...

— Сама назва ўстановы прадугледжвае наяўнасць нацыянальнага кампанента, які, натуральна, пачынаецца з мовы. Таму мы выступілі з ініцыятывай перавесці справаводства на беларускую мову ў інстытутах гуманітарнай скіраванасці: інстытутах гісторыі, філасофіі, сацыялогіі, эканомікі і Цэнтры даследаванняў беларускай мовы і культуры. Тым больш неабходны вопыт ужо ёсць: на пачатку 1990-х гадоў справаводства вялося выключна па-беларуску не толькі інстытутамі гуманітарнага профілю, але і прыродазнаўчымі і нават тэхнічнымі. Вялікіх праблем не ўзнікала, бо тэрміналогія ў нас распрацаваная. Многія памылкова думаюць, што ў рускай мове яна больш дасканалая, чым у беларускай. Насамрэч большасць тэрмінаў, калі разгледзець іх паходжанне, мае інтэрнацыянальны характар. Таму не трэба баяцца справаводства на нацыянальнай мове.

— У 1990-х гадах існавала такая практыка, калі за запаўненне працоўных журналаў па-беларуску даваліся пэўныя грашовыя надбаўкі. Ці варта пераймаць такія захады папулярызацыі мовы?

Тут не трэба казаць пра дыскрымінацыю рускай мовы, бо за ёй усё ж стаяць магутная дзяржава, вялікія гісторыя і літаратура, шматмільённы народ. Таму, я думаю, у Беларусі руская мова ад гэтага зусім не пацерпіць, а сродкам падтрымкі беларускай мовы гэта было б абсалютна нармальным.

— Як бы вы ацанілі сучасны стан беларускай мовы, параўноўваючы яго з тым, што было раней?

— Стан мовы, натуральна, мяняецца. 20 гадоў таму мы часта ўжывалі тэрмін «трасянка», маючы на ўвазе жыхароў горада, якія прыязджалі з вёсак. Роднай для іх была акурат натуральная, жывая мова, але яны імкнуліся пераходзіць на рускую мову: нормы апошняй таксама добра не засвойвалі, але і ад мінулых адыходзілі — так і ўтваралася тая самая «трасянка». А цяпер гэты тэрмін мы можам ужываць у дачыненні да жыхароў сельскай мясцовасці, якія яшчэ 20 гадоў таму былі сапраўднымі носьбітамі беларускай мовы і яе дыялектаў. Бо сёння наша вёска мяняецца: ужо вырасла пакаленне, выхаванае на рускамоўным тэлебачанні і на рускамоўнай культуры. Беларуская літаратурная мова перамясцілася ў горад, але ўжо ў іншай якасці: сёння гэта мова творчай інтэлігенцыі, нацыянальнай эліты.

— Якія моўныя змены вы назіраеце?

Часам назіраецца суіснаванне двух, а то і трох варыянтаў — напрыклад, гарбата і чай, фактар і чыннік, вакацыі і канікулы, дача і лецішча, кіёск і шапік. Такіх варыянтаў налічваюцца нават сотні. Пройдзе час, і мова сама адбярэ тое, што ў ёй прыжывецца лепш. Аднак назіраюцца і непажаданыя моманты, калі беларускія словы замяняюцца запазычаннямі з іншых моў: напрыклад, тэлефонная трубка — слухаўка.

— Як жа адрозніць, з'яўляецца слова новатворам або здаўна выкарыстоўвалася ў мове?

— Каб даць належную ацэнку слову, трэба прасачыць яго гісторыю: ці было яно ў старабеларускай мове, ці існавала ў гаворках, ці зафіксавана ў слоўніках 1920-1930-х гадоў, калі ішла актыўная беларусізацыя, або гэта слова штучна з'явілася ў апошнія дзесяцігоддзі? Нам сёння не трэба непакоіцца з-за слоў з рускай, польскай, украінскай моў, бо іх параўнальна няшмат, але трэба баяцца англа-амерыканізмаў, якія вельмі імкліва пранікаюць у беларускую мову, выцясняючы спрадвечныя словы.

— У гарадскім асяроддзі сёння часта сталі ўжывацца словы кшталту «філіжанка, фатэль, майткі». Як да іх ставіцца?

— Многія з гэтых слоў прыйшлі да нас праз польскую мову. Аднак успрымаць гэтага трэба спакойна. Забараніць ужыванне пэўных слоў, натуральна, ніхто не можа. А калі з часам яны ўвойдуць у шырокі ўжытак, знойдуць прыхільнікаў не толькі сярод пэўнай сацыяльнай групы, але і ў больш шырокага кола людзей, то праблема ўвогуле будзе знятая і яны зоймуць сваё месца ў сучаснай мове. Лінгвісты павінны быць фактолагамі: фіксаваць моўныя з'явы, а не даваць ім ацэнку. Асабліва ўлічваючы, што наша мова знаходзіцца ў стане развіцця.

— Калі казаць пра чысціню мовы і ўзгадаць той жа слоўнік старабеларускай лексікі, ці ёсць спосабы вяртання ў паўсядзённы ўжытак спрадвечных слоў?

— Нядаўна выкладчыца БДУ Ірына Гапоненка абараніла доктарскую дысертацыю, у якой даказала пераемнасць старабеларускай з сучаснай беларускай мовай. Бо да гэтага часам сцвярджалі: сувязі паміж мовай Вялікага Княства Літоўскага і беларускай літаратурнай мовай няма. Яна ж даказала, што пераемнасць ёсць. Іншая справа, што захавалася яна толькі ў вуснай форме. Нягледзячы на тое, што 300 гадоў мова афіцыйна не ўжывалася, народ яе ўсё-такі захаваў. Нават проста пагартаўшы «Гістарычны слоўнік беларускай мовы», мы можам знайсці для сябе пэўныя лексічныя дыяменты. Спецыялісты абгрунтоўваюць увядзенне некаторых старабеларускіх слоў для называння сённяшніх рэалій і паняццяў.

Неабходна папулярызаваць такія словы, бо гэта наша гістарычнае багацце. Аднак нічога не трэба навязваць. З мовай варта працаваць далікатна, бо яна павінна кансалідаваць грамадства і ні ў якім разе не прыводзіць да канфрантацыі.

— Атрымліваецца, сёння мова знаходзіцца на шляху свайго фарміравання. Але хто ж з'яўляецца яе захавальнікамі?

— Склаўся стэрэатып, што захавальнікамі беларускай мовы з'яўляюцца людзі сталага веку, што жывуць у вёсцы. Сапраўды, беларуская мова па-ранейшаму захоўваецца ў вёсцы. Аднак інтарэс да яе сёння моцна расце ў гарадской моладзі. На курсах, якія актыўна з'яўляюцца ў сталіцы, кшталту «Мова з імбрыкам», «Мова нанова», «Моваведа», яблыку няма дзе ўпасці. І гэта дае надзею: калі мовай цікавяцца маладыя, значыць, яна будзе жыць.

— На вашу думку, чаму маладое пакаленне так зацікавілася вывучэннем мовы?

— Па-першае, таму, што мы інтэграваны ў сусветную прастору. І моладзь, з'яўляючыся самай дынамічнай часткай грамадства, бачыць, як іншыя народы ставяцца да сваіх моў і таксама пачынае атаясамліваць сябе са сваёй краінай і нашымі адносінамі да нацыянальнай мовы. Па-другое, вельмі ўплывае мода. Сёння, пачынаючы са звычайна рэкламы, зробленай па-беларуску, сацыяльнай рэкламы кшталту «Смак беларускай мовы», яна робіцца папулярнай. Гэта набывае прывабнасць і ў бізнесе. На пасяджэнні беларускамоўных бізнесменаў прадстаўнікі аўтазаправак «А-100», якія перайшлі на выкарыстанне ў прафесійным ужытку роднай мовы, кажуць, што колькасць іх кліентаў павялічылася. Кіраўніцтва іншай заправачнай сеткі таксама задумваецца, ці не перайсці і ім на беларускую?.. Бо гэта цікава і вабіць многіх людзей.

Каментар да фатаграфіі

Фо­та Над­зеі БУ­ЖАН