Пад што прыстасоўвалі рэшткі рэлігійных збудаванняў

За аднаўленне выплачана... стагоддзі таму

Менавіта так, напрыклад, здарылася з дамініканскім кляштарным комплексам, у які ўваходзіў Касцёл Святога Тамаша Аквінскага. Яго будаўніцтва пачалося ў 1600 годзе, аднак прасоўвалася павольна. Праз чатыры гады з-пад Масквы з буйной «здабычай» вярталася дадому рыцарства Рэчы Паспалітай. Воіны-шляхцічы вырашылі дапамагчы ў будаўніцтве храма, таму самі прыдумалі збор — пэўную суму за кожнага каня, які ўваходзіў у гарадскія вароты, дзякуючы чаму падатак атрымаў назву «капытковы».

Па першапачатковым прызначэнні храм дзейнічаў да паўстання 1830 года, пасля чаго быў перароблены пад праваслаўную царкву. Праз дзесяцігоддзе будынкі кляштара прыстасавалі пад каталіцкую семінарыю. Аднак чарговае паўстанне 1863 года паставіла кропку ў яго гісторыі ў якасці культавага збудавання. У розны час яно выкарыстоўвалася як ваенны двор і пажарнае дэпо. Дзіўна, але з прыходам савецкай улады комплекс не пацярпеў, а, наадварот, быў узяты пад ахову дзяржавы. Гэта, зразумела, не выратавала яго ў гады вайны: будынак быў пашкоджаны, а паколькі меў статус архітэктурна-гістарычнай каштоўнасці, Германія выплаціла кантрыбуцыі на яго аднаўленне. Але ён не проста не быў адрэстаўраваны — у 1950 годзе касцёл узарвалі.

Прычынай стаў новы план Цэнтральнай плошчы, на якой павінны былі ўзвесці гіганцкі помнік Сталіну. Скульптура сапраўды з'явілася, але неўзабаве яе спасцігла тая ж доля, што і касцёл: у перыяд развянчання культу асобы яна знікла з пастамента ўсяго за адну ноч. Тады казалі «як скрозь зямлю правалілася». І такая версія сапраўды існуе. Скульптуру, на якой толькі гузікі па памеры нагадвалі каналізацыйны люк, было вельмі складана транспартаваць. Так што, магчыма, яе сапраўды дзесьці закапалі.

Калі гэтая тэорыя хоць бы аддалена мае дачыненне да праўды, то пад зямлёй фігура знаходзіцца не ў адзіноце. Вяртаючыся да касцёла: сам будынак разбурылі, а вось падмурак і працяглыя лабірынты пакінулі некранутымі. І пагаворваюць, што яны нават заселены. Падчас адной з войнаў дамініканцы знеслі ўсе свае скарбы ў склеп, замкнулі іх, пакінуўшы ўнутры на варце аднаго з манахаў. Яго абяцалі выпусціць, калі скончыцца варожы напад. Аднак усе носьбіты ордэна загінулі і выпусціць яго ўжо не было каму. Манах памёр ад голаду, але душа яго сцен роднага манастыра не пакінула. Відавочцы сцвярджалі, што бачылі постаць у цёмным плашчы, якая трымала ў руках свечку. Вось толькі капаў з яе не воск, а кроў... Праўда, «паказанні» сведкаў разыходзяцца ва ўсім акрамя гэтага факта: хтосьці пад накідкай бачыў высакароднага старога, хтосьці — прыгожага юнака, а хтосьці і ўвогуле — голы чэрап. У легенду можна і не верыць, але падчас раскопак пад храмам сапраўды знайшлі масавую магілу трохсотгадовай даўнасці.

Адзінае, што захавалася ад касцёла Тамаша Аквінскага акрамя сутарэнняў, — крыж, які быў усталяваны на цэнтральным фасадзе. Цяпер ён захоўваецца на Кальварыі. Дарэчы, разбурацца сабор не хацеў зусім. Званіцу расцягвалі трактарамі, прычым на зямлю яна ўпала ўсё адно цэлай — яе прыйшлося разбіваць малаткамі.

І ўсё ж надзеі на аднаўленне сабора ёсць. Па-першае, распрацаваны сучасны праект рэканструкцыі, па-другое, такі зыход прадказаў яго апошні настаяцель Рыбчынскі. Перад чарговым нападам ворагаў ён загадаў схаваць усе скарбы і сказаў, што манастыр будзе знішчаны, але потым адноўлены, таму што дамініканцы за гэта заплацілі. Дарэчы, менавіта гэты ордэн «прыдумаў» індульгенцыю і інквізіцыю, якой, на шчасце, на нашых землях не было.

Езуіцкая школа пад маскай канструктывізму

Яшчэ адзін ордэн, які атрымаў на тэрыторыі Беларусі нават больш шырокае распаўсюджанне, — езуіцкі. Яго прадстаўнікоў часта параўноўвалі з маленькай арміяй: сярод братоў пануе строгая дысцыпліна, кіруе імі генерал, які падпарадкоўваецца непасрэдна толькі Папе Рымскаму. Акрамя місіянерскай дзейнасці езуіты заўсёды актыўна займаліся адукацыяй: іх школы лічыліся аднымі з лепшых у Еўропе. А яшчэ менавіта яны адкрылі першае калектарскае агенцтва.

У Мінску прадстаўнікі ордэна з'явіліся ў сярэдзіне ХVІІ стагоддзя, а будаўніцтва школы завяршылася ў 1699 годзе. Дарэчы, гэты будынак і зараз можна ўбачыць у цэнтры Мінска, хоць па стылі ён больш нагадвае створаны ў эпоху канструктывізму, — цяпер тут размешчаны Рэспубліканскі музычны каледж. Дарэчы, езуіты прымалі ў школу ўсіх, не зважаючы на канфесію, прычым навучанне было бясплатнае. Уносіць грошы трэба было толькі за пражыванне.

У той час будынак быў адным з самых прадстаўнічых у горадзе, таму ў ім спыняліся многія шаноўныя наведвальнікі. Пацешна, што падчас руска-шведскай вайны тут па чарзе пабывалі і Пётр Першы, і Карл Дванаццаты. А пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, калі гэтыя землі адышлі да Расійскай імперыі, прыгожы будынак пераабсталявалі пад губернатарскі дом. Падчас свайго знаходжання ў Мінску ў 1821—1822 гадах менавіта тут размясціўся генерал-губернатар Мураўёў —пра гэта нам кажа памятная шыльда, на якой, дарэчы, выяўлены факел. Лічыцца, што гэта сімвалізуе прыналежнасць Мураўёва да масонскай ложы, якая ў Мінску насіла назву «Паўночны факел». Будынак, дзе праходзілі сходы, захаваўся: зараз у ім Музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры.

Былы езуіцкі касцёл таксама працягвае сваё існаванне, толькі ўзвысіўся ў чыне — стаў кафедральным. Яго будавалі каля 35 гадоў і асвяцілі ў гонар Ісуса, Марыі і Святой Барбары — гэтая святая вельмі ўшанаваная каталікамі, да таго ж на польскім троне была правіцельніца з гэтым імем. У савецкі час касцёл чакалі гады цяжкіх выпрабаванняў, калі параўноўваць з чалавекам, — маральных, але не фізічных. Знеслі вежы, а вось фасад не кранулі — яго проста закрылі фальшывым. Унутры памяшканне падзялілі на чатыры часткі і абсталявалі спартыўны клуб. У далейшым, дзякуючы захаванаму фасаду, касцёл было досыць лёгка аднавіць.

Філармонія з таемнымі хадамі

У сталіцы можна адшукаць сляды не толькі каталіцкіх ордэнаў, але і ўніяцкага. Далёка ад дамініканцаў і езуітаў адыходзіць не трэба: былы манастырскі комплекс базыльянцаў размяшчаўся на тэрыторыі цяперашняй плошчы Свабоды, і, на шчасце, яго частка ацалела да нашага часу. Будавалі кляштар у сярэдзіне ХVІІ стагоддзя, калі было зразумела, што наспявае вайна з Масковіяй. Таму яго ўзвялі ў форме замкнёнага чатырохвугольніка. Мужчынскія і жаночыя карпусы былі злучаныя падземным ходам. Не варта думаць лішняга — усё ў мэтах бяспекі. Акрамя гэтага, падземныя хады вялі да Нямігі і Свіслачы.

Ужо пасля забароны уніі ў 1839 годзе памяшканні былі прыстасаваныя пад свецкую і царкоўную гімназіі. На надбудаваных паверхах размясціліся прысутныя месцы. Тут жа знаходзіўся суд, дзе судзілі ў тым ліку і Якуба Коласа.

Уніяцкі храм, які першапачаткова быў упрыгожаны звонку яркімі фрэскамі на тэмы жыція святых, перарабілі пад праваслаўны. З гэтым месцам звязана адна з трагічных старонак лёсу Мінска.

У 1905-м адбылося абвяшчэнне Маніфеста аб свабодах. Дарэчы, да гэтага часу, калі, напрыклад, хтосьці хацеў з праваслаўя перайсці ў іншую рэлігію, на яго на тры гады заводзілі судовую справу, а таксама канфіскоўвалі маёмасць. Вядома, паслабленне жорсткіх законаў магло выклікаць толькі адну рэакцыю — радасць. Жыхары горада сабраліся на Прывакзальнай плошчы, каб адзначыць гэту падзею. Аднак збор быў успрыняты як мітынг, таму тагачасны губернатар Курлаў аддаў загад расстрэльваць натоўп: загінула 100 чалавек, 30 атрымалі калецтвы.

Горад быў абураны, а прыхільнікі рэвалюцыйных поглядаў і ўвогуле вырашылі расправіцца з губернатарам. Падахвоціліся Іван Пуліхаў і Аляксандра Ізмайловіч, якая, дарэчы, паходзіла з генеральскай сям'і. Для выканання «прысуду» быў абраны дзень пахавання ахвяр. Адпяванне адбывалася якраз у тым самым былым уніяцкім храме. Калі натоўп рушыў да выхаду, Пуліхаў стрэліў, але прамахнуўся, тады Ізмайловіч кінула бомбу, але таксама беспаспяхова. Прысутныя апамяталіся даволі хутка: дзяўчыну білі так, што ў яе лопнулі барабанныя перапонкі. Пазней яе выслалі ў Сібір. А вось Пуліхава чакала больш суровая кара: яго неўзабаве павесілі. У знак салідарнасці з пакараным зняволеныя Пішчалаўскага замка вывесілі на вокны чорныя анучы.

Сабор быў закрыты ў 1930 годзе, а яшчэ праз шэсць гадоў яго ўзарвалі. Нягледзячы на дбайную падрыхтоўку, праводзіць аперацыю прыйшлося ў некалькі этапаў, а завалы расчышчалі яшчэ два гады. Пасля на гэтым месцы былі і перасоўны заапарк, і бакалея, і нават піўны ларок. Але ў 2011 годзе касцёл быў адноўлены на сваім жа падмурку ў выглядзе, блізкім да першапачатковага. Праўда, з іншымі функцыямі: цяпер тут размяшчаецца Дзіцячая філармонія.

Яшчэ фота

Каментары да фатаграфій

1. Бу­дын­кі бы­лых езу­іц­кіх шко­лы і кас­цё­ла.
2. Пра­ект ад­наў­лен­ня да­мі­ні­кан­ска­га кас­цё­ла Та­ма­ша Аквін­ска­га.
3. Уні­яц­кая царк­ва Свя­то­га Ду­ха, ад­ноў­ле­ная як Дзі­ця­чая фі­лар­мо­нія. (першае фота)